Spis Treści
1.Ogródek ziołowy
2.Prawidłowe zakładanie ogródka ziołowego
3.Wysokość ziół
4.Ważne rośliny przyprawowe i lecznicze
Ogródek Ziołowy
W ostatnich dziesięcioleciach wielu ogrodników amatorów nieco zaniedbało ogródek ziołowy, od dawien dawna stały element każdego ogrodu. Egzotyczne przyprawy, które pojawiły się na rynku i znalazły zastosowanie w naszej kuchni, coraz bardziej odsuwały w cień rodzime zioła. Obecnie jednak poprzez ogrody wzorcowe i pokazowe, wystawy ogrodnicze i szkolenia, na nowo podjęto w słowie i piśmie promocję ogrodu ziołowego, gdyż rodzime zioła są przeważ łatwiej przyswajalne niż ostre przyprawy zamorskie. Drodzy miłośnicy ogrodnictwa! Zdecydujcie się więc na uprawę ziół w waszym ogrodzie. Jest ona tyleż interesująca, co pożyteczna. Pomogę wam nie tylko wykorzystywać zioła w gospodarstwie domowym i rodzinnej apteczce, ale także prawidłowo założyć ogródek ziołowy.
Prawidłowe zakładanie ogródka ziołowego
Wysokość ziół
| Nazwa: | Wysokość w cm: | Nazwa: | Wysokość w cm: |
| Arcydzięgiel litwor | 150-200 | Melisa lekarska | 60 |
| Bylica estragon | 120 | Mięta pieprzowa | 30 |
| Bylica piołun | 100 | Oman wielki | 200 |
| Bylica pospolita | 150 | Rozchodnik ościsty | 30 |
| Cząber ogrodowy | 30-35 | Ruta zwyczajna | 40 |
| Krwiściąg mniejszy | 50 | Szałwia lekarska | 50-70 |
| Lawenda | 30 | Tymianek pospolity | 35 |
| Lubczyk ogrodowy | 200 |
| Nazwa: | Wysokość w cm: | Nazwa: | Wysokość w cm: |
| Koper włoski | 100 | Kolendra | 50 |
| Koper ogrodowy | 100 |
Ważne rośliny przyprawowe i lecznicze.
Poniżej znajdziemy opis ważnych, choć nie zawsze powszechnie znanych roślin przyprawowych i leczniczych.
Biedrzeniec anyż, Pimpinella ansium.
Biedrzeniec anyż to przedstawiciel rodziny baldaszkowatych i dotarł do nas z Egiptu. Należy do najstarszych leków na świecie, gdyż już w prastarych pismach był wychwalany ze względu na swoją moc leczniczą. Zapiski mówią, że Karol Wielki nakazał go uprawiać w cesarskich ogrodach. Roślina ta osiąga wysokość około 40-50 centymetrów, a panie domu chętnie używają jej nasion jako przyprawy do ciast. Anyż bywa również stosowany przy marynowaniu słodko-kwaśnych owoców i warzyw, np. dyni, ogórków, gruszek itd. Ze względu na przyjemny zapach i smak jest bardzo popularny. Napar z anyżu pomaga na przeziębienia, kaszel, astmę, kolkę i brak apetytu, a także na męczące sny. Jego dezynfekujące działanie jest znane od dawien dawna. Swego czasu używany był do płukania gardła. Nasiona wysiewamy w marcu/kwietniu, najlepiej w rozstawie rzędów co 25 centymetrów. Kiełkują w ciągu trzech do czterech tygodni. Od sierpnia możemy prowadzić zbiór, ścinając ziele i wiążąc je w wiązki. Po wysuszeniu zgarniamy dojrzałe ziarenka nasion i przechowujemy w zamkniętych pojemnikach.
Bazylia, Ocimum basilicum.
Bazylia to mocno pachnąca jednoroczna roślina przyprawowa. Jej ojczyzną jest Azja. Należy do rodziny wargowych. To wydzielające silny aromat ziele stosuje się w stanie świeżym i suszone jako przyprawę do sosów kuchni włoskiej, do mięs i ogórków, a także do wyrobu musztardy i octu ziołowego. Szczególnie poprawia smak sałatek z dzikich ziół, sosów sałatkowych, bobu, potraw rybnych i zup. Bazylię wykorzystuje się chętnie także do przyprawiania kiełbas, pasztetów i masła ziołowego. Wystarczy kilka listków, aby potrawa nabrała szczególnego smaku. Bazylia jest jednak znana i popularna nie tylko jako roślina przyprawowa, ale i jako środek leczniczy. Zmieszana z tymiankiem i miodem, łagodzi suchy kaszel. Nasiona wysiewamy do inspektu w marcu albo nieco póniej do rozsadnika. Bazylia jest wrażliwa na mróz i dlatego powinna być przesadzana na przewidziane dla niej miejsce w ogródku ziołowym dopiero od połowy maja. Najlepiej rośnie na słonecznej, osłoniętej grządce. Bazylia osiąga wysokość około 30-40 centymetrów, a rozstaw roślin powinien wynosić w jej przypadku 20 centymetrów. Ma najwięcej aromatu, gdy rośnie w pełnym słońcu. Ścinamy ją krótko przed kwitnieniem i suszymy w cienistym, przewiewnym miejscu. Dobrze wysuszone ziele ucieramy i przechowujemy w zamkniętym naczyniu.
Bylica pospolita, Artemisia vulgaris.
Dawno temu roślinie tej przypisywano zdolność ochrony wędrowców przed zmęczeniem, jeśli natarli nią sobie stopy. Bylica pospolita należy do rodziny złożonych i występuje w całej Europie, a jako roślina przyprawowa i dzisiaj jeszcze cieszy się dużym powodzeniem. Zbiera się ja krótko przed kwitnieniem i suszy w cieniu; jest niezbędną przyprawą do pieczonych gęsi, kaczek i pieczeni wieprzowej. Bylica pospolita osiąga wysokość 50 centymetrów i rośnie w każdej glebie ogrodowej, Jedna lub dwie rośliny całkowicie wystarczą na potrzeby rodziny. Nasiona możemy wysiewać od kwietnia, a póniej najsilniejsze rośliny sadzić w kącie ogrodu, jeśli tylko nie rosną dziko przy drodze. Zbieramy tylko małe delikatne listki, możliwie na krótko przed rozwinięciem się maleńkich pączków. Napar z bylicy jest uważany za orzewiający. Z korzenia wyrabia się środek napotny.
Cząber zimowy, Satureja montana.
Cząber zimowy, zwany także trwałym cząbrem, należy do rodziny wargowych. Nasiona wysiewamy w marcu/kwietniu do skrzynek lub doniczek; wschodzą po ok. 14-18 dniach. Kiedy siewki dostatecznie się wzmocnią, przesadzamy je na słoneczne miejsce do próchniczej gleby ogrodowej. Jesienią możemy posadzić kilka roślin w doniczce i postawić w pokoju o umiarkowanej temperaturze przy słonecznym oknie. W ten sposób zapewnimy sobie świeże ziele na całą zimę. Rośliny te dorastają do wysokości 25-30 centymetrów. Jeśli chcemy ususzyć ziele, to ścinamy je na krótko przed kwitnieniem, wiążemy w wiązki i wieszamy w cienistym miejscu, gdzie będzie schnąć możliwie szybko. Trwały cząber, podobnie jak jednoroczny cząber ogrodowy, jest wykorzystywany do przyrządzania sosów ziołowych i potraw z fasoli. Napar z cząbru działa napotnie i moczopędnie. Poza tym łagodzi dolegliwości żołądkowe.
Cząber ogrodowy, Satureja hortensis.
Jednoroczny cząber ogrodowy pochodzi z krajów położonych na wschód od Morza Śródziemnego i należy do rodziny wargowych. Jego zastosowanie jest takie samo, jak w przypadku cząbru zimowego. Stanowi bardzo popularną przyprawę do sałatek, sosów, kiełbas i fasoli. Nasiona wysiewamy od marca do maja. Ponieważ są one bardzo drobne- jeden gram nasion zawiera ich aż 3000! – trzeba je wysiewać bardzo starannie. Zależnie od temperatury nasiona kiełkują po 15-20 dniach. Napar z cząbru ogrodowego działa uspokajająco. Zalewamy w filiżance 1-2 łyżeczki roztartych liści wrzącą wodą, odstawiamy na 15 minut, a następnie przecedzamy. Napar ten jest dobry również na wzdęcia.
Ogórecznik lekarski, Borago officinalis.
Jednoroczny ogórecznik lekarski przywędrował do nas z krajów śródziemnomorskich. Jego piękne niebieskie kwiaty lubią odwiedzać pszczoły, toteż wielu pszczelarzy wysiewa tę roślinę w pobliżu swoich uli. Ogórecznik osiąga wysokość 40-50 centymetrów. Rośnie w każdej glebie ogrodowej, wystarczy go tylko wysiać wiosną do gruntu. Jeden gram nasion zawiera ich około 50. Zachowują one zdolność kiełkowania przez 2-3 lata, a kiełkują w ciągu 8 dni. Wzrost rośliny kończy się po około 90-100 dniach. Młodych liści ogórecznika nie może zabraknąć w żadnej sałatce, podobnie jak dodatku do sałaty czy mizerii z ogórków. Potrawy z fasoli i kapusty również nabierają smaku po dodaniu tej przyprawy. Drobno posiekany ogórecznik świetnie nadaje się do jajek na twardo, do dań mięsnych, sosów i octu ziołowego. Poprawia smak szpinaku i botwiny. Napar z suszonych liści jest od dawna znany jako środek kojący nerwy.
Koper ogrodowy, Anethum graveolens.
Koper ogrodowy to roślina jednoroczna z rodziny baldaszkowatych, pochodząca z krajów śródziemnomorskich. Nie może go zabraknąć przy kiszeniu ogórków, sporządzaniu surówek, sałatek ziemniaczanych, zup, twarogu, ryb gotowanych lub smażonych, sałatek z fasoli lub sosów. Koper jest wręcz nieodzowny do surówki z białej kapusty, ogórków konserwowych, kiszonej kapusty i potraw grzybowych. Napar z kopru od dawna z powodzeniem stosuje się jako środek zaradczy przy bezsenności i niestrawności. Nasiona wysiewamy od marca bezpośrednio do gruntu w rozstawie rzędów 15-20 cm. Koper ogrodowy jest niewymagający i rośnie w każdej glebie ogrodowej. Zasiewy wschodzą po 20 dniach, a do momentu dojrzałości nasion upływa 60 pełnych dni. Dlatego wskazane jest ponowienie zasiewu w maju, żeby mieć do dyspozycji świeże ziele do kiszenia ogórków i kapusty. Koper ogrodowy nie znosi przesadzania. Ziele możemy ususzyć, aby mieć je w kuchni pod ręką także w zimie.
Arcydzięgiel litwor, Angelica archangelica.
Ojczyzną tej byliny o wysokości od jednego do dwóch metrów jest Azja. Niekiedy występuje także w stanie dzikim w różnych okolicach Europy północnej, gdzie cieszy się największym poważaniem. Arcydzięgiel należy do rodziny baldaszkowatych i jest wykorzystywany głównie ze względu na właściwości swoich korzeni w przemyśle farmaceutycznym. W przemyśle gorzelnianym jego korzenie stosuje się przede wszystkim do wyrobu gorzkich wódek. Medycyna ludowa poleca dodawanie ziela do kąpieli dla orzeźwienia i pobudzenia. Nasiona dobrze jest wysiewać jesienią, ponieważ roślina ta kiełkuje po przemrożeniu. Najlepiej umieścić po kilka nasion między rzędami zimowej sałaty. Później arcydzięgiel rozsadzamy z zachowaniem rozstawu 40 centymetrów między rzędami i w rzędzie. Dopiero w drugim roku możemy zbierać korzenie, które następnie myjemy i suszymy. Kwiaty pojawiające się w sierpniu wycinamy.
Bylica estragon, Artemisia dracunculus.
Bylica estragon to trwała roślina przyprawowa, zwana dawniej „zielem przywiezionym przez krzyżowców”. Jej ojczyzną jest Mongolia i środkowa Azja. Stamtąd rozprzestrzeniła się po całym świecie. Należy do rodzony złożonych. Bylica estragon dorasta do wysokości 120 centymetrów. Liście i delikatne czubki pędów tej rośliny mogą być używane przez całe lato. Stanowi niezbędną przyprawę do kiszenia ogórków, do dyni i sałatek, sosów ziołowych, sosów szparagowych, potraw mięsnych, majonezów. Jej aromat poprawia smak warzyw, jak również surówek i potraw dietetycznych. Dobry ocet ziołowy przyrządza się z garści liścia estragonu oraz takiej samej ilości majeranku, kopru ogrodowego, bazylii, cząbru i tymianku. Wszystkie zioła siekamy, umieszczamy w odpowiednim naczyniu z dodatkiem szalotki lub dużej cebuli i zalewamy litrem octu winnego. Naczynie odstawiamy na 3 do 4 tygodni. Potem zlewamy płyn do dobrze zamykanej butelki. Bylica estragon lubi wilgotna glebę i stanowisko słoneczne lub pół-cieniste. Szczególnie intensywny aromat ma rozmnażany przez podział kłącza „niemiecki” estragon, przede wszystkim wtedy, kiedy rośnie na bardzo nasłonecznionej grządce. Wysiew nasion wykonujemy od marca do kwietnia, najlepiej w spulchnionym rozsadniku. Zasiewy wschodzą po około 10 dniach. Później rozsadzamy siewki w rozstawie 40 na 40 centymetrów. Kiedy roślina podrośnie, przywiązujemy ją do podpórki, by nie przewrócił jej wiatr. Na początku kwitnienia ziele ścinamy nad ziemią, wiążemy w wiązki i suszymy w cieniu. Medycyna ludowa przypisuje tej roślinie działanie sprzyjające trawieniu.
Koper włoski, Foeniculum vulgare.
Koper włoski, zwany również fenkułem, pochodzi z obszaru śródziemnomorskiego. Jest to dwuletnia roślina z rodziny baldaszkowatych. Posiekane na wpół dojrzałe baldaszki dodajemy jako przyprawę do sałatek. Używane są również do kiszenia ogórków i kapusty oraz jako dodatek do słodkich ciast, sufletów, zup chlebowych, rosołów mięsnych, potraw rybnych, sosów ziołowych itd. Napar z kopru włoskiego jest w medycynie ludowej znanym środkiem na przeziębienia oraz wzdęcia u dzieci. Stosuje się go również na niestrawność i kaszel, ze względu na właściwości rozrzedzające śluz. Napar z kopru włoskiego używany jest również do płukania bolącego gardła. Nasiona wysiewamy wiosną lub jesienią do rozsadnika w rozstawie rzędów 35 centymetrów. Kiełkują one w ciągu 15-20 dni. Później przerzedzamy roślinki do uzyskania rozstawu 25 centymetrów w rzędzie. Koper włoski dojrzewa wcześniej lub później, stosownie do pogody panującej w lecie. Szczególnie trzeba pamiętać o tym, by zdążyć ściąć koper włoski na krótko przed przebarwieniem się baldaszków; wtedy uzyskamy piękne zielone nasiona. Ziele suszymy w cieniu.
Rzeżucha ogrodowa, Lepidium sativum.
Pierwszych witamin, pierwszej zieleni z naszego ogrodu dostarcza nam niezastąpiona rzeżucha ogrodowa, zwana także pieprzycą siewną. Należy ona do rodziny krzyżowych. Ziele rzeżuchy jest przyrządzane jak sałata i znajduje zastosowanie zarówno w charakterze dodatku do chleba, jak i do masła ziołowego i sosów. W smaku przypomina rzodkiewki. Mniej znany jest fakt, iż rzeżucha dodana do szpinaku lub sałaty nadaje tym warzywom lepszy i bardziej pikantny smak. Cierpiący na wiosenne zmęczenie powinni jeść rzeżuchę. Nasiona wysiewamy wczesną wiosną na grządkę albo do małych skrzyneczek w pokoju. Wschodzą po pięciu dniach. Rzeżucha ogrodowa osiąga wysokość zaledwie około 8 centymetrów. Gdy tylko zielone listki dorosną do 7-8 cm, odcinamy je nożyczkami i natychmiast wykorzystujemy. Rzeżuchę możemy od razu wysiewać wciąż od nowa. W przypadku siewu gruntowego, trzeba zachować rozstaw rzędów około 15 centymetrów. Jeden gram nasion zawiera ich blisko 500. Zachowują one zdolność kiełkowania przez 3-4 lata. Rzeżuchę można zbierać po 3-4 tygodniach. Bardzo szybko wytwarza nasiona, toteż powinna rosnąć w miejscach pół-cienistych. W ten sposób nieco opóźnimy szybkie dojrzewanie rośliny.
Gorczyca jasna, Sinapis alba.
Gorczyca jasna, nazywana także gorczycą białą, jest zachodnioeuropejską rośliną z rodziny krzyżowych, do dziś wysoko cenioną jako ziele przyprawowe i lecznicze. Z jej żółtych nasion wyrabia się olej. Ponadto są one wykorzystywane tak w kuchni, jak w przetwórstwie, do konserwowania ogórków, do sałatek, sosów, zup i potraw mięsnych. Drobno posiekane świeże liście dobrze się sprawdzają jako przyprawa do sałatek i potraw rybnych. Nasiona wysiewamy od marca/kwietnia dość rzadko, w rozstawie rzędów 15 centymetrów. Kiełkują w ciągu 10 dni. Tam gdzie rośliny wyrosną zbyt gęsto, trzeba je przerzedzić. Mniej więcej pod koniec lipca, kiedy strąki są dojrzałe, ścinamy je i suszymy rozłożone na płótnie. Później nasiona przechowujemy w szczelnie zamkniętym pojemniku.
Rumianek, Matricaria chmomilla.
Jego ojczyzną jest Europa i Azja, i wszędzie tam rumianek można napotkać w stanie dzikim. Jest to jednoroczna roślina z rodziny złożonych, z której kwiatów po wysuszeniu przyrządza się znakomity, znany z dawien dawna napar. Jest on ceniony jako bardzo skuteczny środek na wzdęcia i niestrawność. Przynosi ulgę zmęczonym oczom. Rumianek rośnie w każdej glebie ogrodowej i nie ma żadnych wymagań. Nasiona wysiewamy jesienią lub wiosną. Ponieważ roślina ta należy do kiełkujących przy świetle, nie wolno przykrywać nasion, wystarczy je rozsypać na powierzchni ziemi i dobrze nawilżyć. Kiełkują w ciągu 14 dni. Później rozsadzamy roślinki w rozstawie 20 centymetrów. Zbieramy z nich tylko główki kwiatowe, które należy ostrożnie ususzyć w cienistym miejscu. Wykorzystujemy je do przyrządzania naparu.
Trybula ogrodowa, Anthriscus cerefolium.
Trybula ogrodowa jest bliską krewna pietruszki naciowej. Pochodzi z południowej Rosji i zachodniej Azji. Należy do rodziny baldaszkowatych. Smakosze chwalą zupę z trybuli ogrodowej, która przede wszystkim wiosna stanowi popularne źródło witamin. To aromatyczne ziele bywa chętnie używane do sałatek, pieczeni, sosów, masełek ziołowych, potraw dietetycznych, dekoracji stołu i półmisków, potraw wegetariańskich, po zmieszaniu ze szczypiorkiem stanowi świetny dodatek do twarogu, a z pietruszką i estragonem do sałatki pomidorowej i wielu innych pomysłów kulinarnych. Uprawa i zasiew są podobne jak w przypadku pietruszki, tylko czas od zasiewu do wschodu nasion wynosi około 14 dni. Trybula ogrodowa musi być wysiewana co 5-6 tygodni na nowo, ponieważ szybko wytwarza nasiona. Zasiewy wrześniowe dobrze zimują, dzięki czemu już wczesną wiosną można znowu dysponować świeżym zielem w kuchni. Trybulę można łatwo hodować w doniczkach. Najlepszy aromat zyskuje jednak, rosnąc na słonecznej grządce. Trybula potrzebuje do pełnego rozwoju 6-8 tygodni.
Kolendra siewna, Coriandrum sativum.
Kolendra siewna ma niewielkie wymagania. Jest to jednoroczna roślina o wysokości 40-60 cm. Wysiewamy ja w kwietniu w rozstawie rzędów 20-30 centymetrów. Później zapewniamy każdej roślinie 10-15 centymetrów wolnej przestrzeni w rzędzie przez przerzedzenie wschodów. Tuż po zasianiu nasiona trzeba dobrze nawilżać. W kuchni wykorzystujemy głównie nasiona. Ponieważ są bardzo sypkie, zbiór trzeba przeprowadzać wcześnie rano, kiedy na roślinach jest jeszcze rosa. Rośliny ścinamy i ustawiamy na kilka dni do suszenia związane w małe snopki. Do przenoszenia używamy płótna, aby po drodze nie zgubić zbyt wielu nasion. Dojrzałe nasiona w cukrze są smakołykiem dla dzieci. Kolendrę wykorzystuje się również przy pieczeniu pierników i do przyrządzania nalewek.
Kminek, Carum carvi.
Kminek jest europejską rośliną z rodziny baldaszkowatych, która z czasem rozprzestrzeniła się aż do Azji. Jej nasiona są powszechnie wykorzystywane jako nieodzowna przyprawa w kuchni i w przetwórstwie spożywczym. Kminek dodaje się do kiszonej kapusty, chleba i sera, twarogu, ziemniaków, sosów, zup, sałatek, buraków ćwikłowych i surówek, wreszcie do potraw mięsnych – zwłaszcza baraniny i królika. Przede wszystkim jednak przyprawy tej nie powinno nigdy zabraknąć przy spożywaniu nieco wzdymających warzyw, takich jak kapusta, fasola czy bób, ponieważ nadzwyczaj skutecznie łagodzi wzdęcia. Kminek w dalszym ciągu cieszy się wielką estymą przy wypieku chleba i przyprawianiu kiełbas. Używany jest również do wyrobu nalewek i wódek. Młode liście rośliny mają również typowy kminkowy smak i znajdują zastosowanie do sałatek i zup. Nasiona wysiewamy od marca/kwietnia w rozsadniku. Kiełkują w ciągu 2-3 tygodni. Później rozsadzamy rośliny w rozstawie 15 centymetrów, zwracając uwagę, aby międzyrzędzia miały szerokość 30 centymetrów, gdyż łodygi kminku osiągają wysokość 100-150 cm. Kminek jest rośliną dwuletnią, której baldaszki w drugim roku ścinamy, gdy tylko zaczną brązowieć. Ścięte baldaszki suszymy w cieniu i ścieramy. Nie powinno się sadzić kminku razem z koprem włoskim – te rośliny nie znoszą się nawzajem.
Lawenda, Lavandula officinalis.
Już starożytni znali lawendę I dodawali to ziele do wody kąpielowej, aby nadać jej miły zapach, a zarazem złagodzić dolegliwości związane z podagrą i reumatyzmem. Lawenda należy do rodziny wargowych. Do dziś uprawia się ją we wszystkich wiejskich ogrodach. Lawenda jest wieloletnią rośliną zapachową i leczniczą, a więc nie używa się jej do przyprawiania potraw. W okresie kwitnienia ziele ścinamy i suszymy w cienistym miejscu. Niebieskie kwiaty są artykułem poszukiwanym w przemyśle kosmetycznym. Lawenda zaszyta w zapachowej poduszeczce umieszczona w szafie przepędza stamtąd mole. Nasiona wysiewamy w miarę możliwości wcześnie w marcu do inspektu albo do pojemnika na rozsadę. Lawenda kiełkuje po 18-24 dniach. Później sadzimy ją w rozstawie 25-35 centymetrów jako obramowanie grządki albo w ogródku skalnym, ponieważ osiąga wysokość tylko 50-60 centymetrów. W wilgotnej glebie trzeba jej zapewnić lekkie przykrycie zimowe. W przypadku stosowania nadmiernego nawożenia azotem musimy się liczyć z wymarznięciem lawendy w zimie.
Lubczyk ogrodowy, Levisticum officinale.
Ojczyzną lubczyku ogrodowego jest południowo-zachodnia Europa. Należy on do wielkiej rodziny baldaszkowatych. Jest starą rośliną uprawną, osiąga zależnie od gleby wysokość do 2 metrów i może z powodzeniem rosnąć pojedynczo w każdym kącie ogrodu. Wystarczy nam jedna roślina, gdyż jej liście maja tak silny przypominający zapach selera aromat, że wykorzystuje się je – świeżo zerwane – tylko w bardzo małych ilościach do zup, sosów, rosołów, sałatek, warzyw, pieczeni i drobiu. Moc przyprawy jest tak duża, iż nie słabnie nawet po ugotowaniu. Korzenie możemy jesienią wykopywać, zaplatać i suszyć. Potem należy je przechowywać w dobrze zamkniętym pojemniku, aby nie ulotnił się aromat. Rozmnażanie rośliny następuje przez podział kłącza lub z nasion. Nasiona wysiewamy wiosną w rozsadniku albo do miski na rozsadę. Zachowują zdolność kiełkowania tylko przez jeden rok. Kiełkują w ciągu około 4 tygodni. Napar z korzenia jest uważany za moczopędny i stosowany również przy wzdęciach.
Warzucha lekarska, Cochlearia officinalis.
Warzucha lekarska to bylina wieloletnia, występująca w Europie. Należy do rodziny krzyżowych. Świeże ziele obfituje w liczne witaminy, a w wykwintnej kuchni jest chętnie wykorzystywane do sałatek lub po posiekaniu na chleb z masłem, gdyż warzucha ma smak podobny do rzeżuchy i lekko słonawy. Rośnie w każdej glebie ogrodowej, byle tylko niezbyt wilgotnej. Nasiona wysiewamy do gruntu w sierpniu/wrześniu w rozstawie rzędów co około 20 centymetrów. Zasiewy wschodzą po 14 dniach. Jeszcze jesienią tworzy się mała rozetka liści, a bujny wzrost zaczyna się natychmiast następnej wiosny. Na początku okresu kwitnienia ścinamy ziele i suszymy w cienistym miejscu.
Majeranek, Majorana hortensis.
Majeranek należy do rodziny wargowych i pochodzi z Afryki Północnej. Jego silny aromat i korzenny smak sprawiają, że stanowi w kuchni i przemyśle spożywczym wprost nieocenioną przyprawę. W postaci suszonej dodaje się go do pieczeni, sosów, pyz, smalcu gęsiego i wieprzowego, jak również do zupy grochowej, fasolowej lub z soczewicy, do sałatek w kuchni dietetycznej, do selera, ryb i kiełbas. Majeranek wspaniale poprawia smak tych wszystkich potraw. Nasiona wysiewamy, począwszy od marca, do inspektu albo do skrzyneczek czy doniczek w pokoju. Od kwietnia możemy je także wysiewać w dobrze przygotowanym rozsadniku o glebie drobno guzełkowatej i pulchnej. Drobne nasiona rozsypujemy tylko na powierzchni ziemi i bardzo lekko ugniatamy. Do momentu wykiełkowania nasiona powinny być ocienione i równomiernie nawilżone. Kiełkują w ciągu 2-3 tygodni. Później, kiedy roślinki trochę podrosną, sadzimy je po dwie lub trzy razem w jednym dołku w rozstawie 10 na 15 centymetrów. Kiedy pojawią się pierwsze kwiatki, możemy przystąpić do zbioru. Ścinamy roślinę około 5 centymetrów nad ziemią i wiążemy w małe wiązki, które w cienistym miejscu wieszamy do suszenia. Ścięte rośliny na ogół ponownie wypuszczają pędy i do jesieni można przeprowadzić drugi zbiór. Po skończeniu suszenia przechowujemy ziele w zamkniętych puszkach, żeby aromat się nie ulotnił.
Pietruszka, Petroselinum sativum.
Trzeba rozróżniać dwa podgatunki pietruszki: pietruszkę korzeniową i naciową. Według kolejności płodozmianu, pietruszkę uprawia się w drugim, ale także w trzecim roku, zależnie od tego, ile ziemi mamy do dyspozycji. Nasiona najlepiej jest wysiewać od marca do maja w rozstawie rzędów około 20 centymetrów. Jeden gram nasion pietruszki zawiera ich blisko 600. Kiełkują one w ciągu 21 dni, a zdolność kiełkowania zachowują przez 2-3 lata. Wysiewamy nasiona na głębokość 5 milimetrów. Pietruszkę korzeniową przerzedzamy na 5 centymetrów, a pietruszkę naciową na 4-5 centymetrów. Podobnie jak w przypadku marchwi lub cebuli w rzędy wsiewamy nieco nasion rzodkiewki, żeby wkrótce było widać, gdzie znajdują się rzędy pietruszki, co pozwoli na uprawę motyką między rzędami, nim jeszcze pietruszka wykiełkuje. Grządka pietruszki wymaga od nas starannego motyczenia i pielenia chwastów. Zanim będzie można przystąpić do pierwszego ścinania, trzeba odczekać około 65-70 dni. Jeśli chcemy uzyskać dobre plony pietruszki, musimy ją w lecie często podlewać. Nawożenie ziemi wykonujemy przed zasianiem. Szkodniki raczej omijają pietruszkę z powodu jej intensywnego zapachu i smaku. Jeśli chcemy mieć w zimie ładną natkę, sadzimy kilka mocnych korzeni do doniczek i ustawiamy je przy kuchennym oknie. Główki korzeni muszą być odsłonięte. Co sprytniejsi miłośnicy ogrodnictwa obsadzają jesienią całą skrzynkę balkonową. Dysponując deskami i materiałem do przykrycia, możemy w sierpniu całkowicie ściąć pietruszkę, a nim nadejdzie zima, zbudować z desek skrzynię dookoła grządki i przykryć ja od góry. Możemy użyć do tego celu okien inspektowych. W dni wolne od mrozu musimy jednak wietrzyć skrzynię. Dookoła skrzyni nasypujemy dla ochrony ziemię do wysokości desek. Dzięki temu możemy zbierać z grządki pietruszkę aż do zimy. Pietruszkę korzeniową przeznaczoną do przezimowania dołujemy jesienią w piasku (w piwnicy albo w kopcu). Spośród odmian pietruszki korzeniowej polecam Berliner Bero, a z odmian pietruszki naciowej – Karnaval lub Paramont. Pietruszka jest znakomitym lekarstwem domowym, szczególnie w postaci naparu. Działa moczopędnie i pomaga na wzdęcia. Natkę pietruszki zaś wykorzystuje się jako stary wypróbowany sposób na ukąszenia komarów. Wystarczy nią natrzeć miejsce ukąszenia.
Mięta pieprzowa, Mentha piperita.
Mięta pieprzowa, zwana też czarną, zalicza się do rodziny wargowych. Najlepszą pod względem plonowania i aromatu jest odmiana Mitcham, wyhodowana w Anglii. Rośnie ona w każdej glebie ogrodowej, ale najchętniej w miejscach nieco wilgotnych, i wytwarza wiele podziemnych rozłogów, podobnie jak perz. Roślina ta jest zimotrwała. Musimy tylko uniemożliwić jej wytworzenie nasion, bo wtedy straci swój aromat. Rozłogi umieszczamy w ziemi wiosną lub jesienią w rozstawie 30 centymetrów. Nie musimy długo czekać na piękną grządkę, z której będziemy mogli stale ścinać łodygi, aby je następnie wiązać w wiązki i suszyć w cieniu. Co trzy lata musimy na nowo dzielić korzenie i przesadzać. Z obrywanych z łodyg liści przyrządzamy potem słynny napar z mięty pieprzowej, zalecany na najróżniejsze choroby. Napar z mięty pieprzowej należy do najbardziej znanych leków domowych i jest wciąż chętnie stosowany na wzdęcia i chory żołądek.
Krwiściąg mniejszy, Sanguisorba minor.
Krwiściąg mniejszy należy do rodziny różowatych. To aromatyczne ziele dodawane w niewielkich ilościach jest znakomitym składnikiem różnych potraw, sałatek i masełek ziołowych. Zawiera dużo witaminy C. Ma smak przypominający ogórki i powinno być wykorzystywane tylko w stanie świeżym. Ziele to stosuje się jako środek przeciwkrwotoczny, przy zatruciach i biegunkach. Ponieważ krwiściąg mniejszy jest rośliną bardzo trwałą, najlepiej jest ścinać jej kwiaty. Wtedy aż do samej zimy można korzystać z liści. Nasiona wysiewa się od marca/kwietnia do każdej gleby ogrodowej. Zasiewy wschodzą po 12 dniach. Wysokość rośliny wynosi 40-50 centymetrów.
Portulaka siewna, Portulaca sativa.
Portulaka siewna przybyła do Europy z Azji Środkowej i jest znana u nas jako jednoroczna roślina przyprawowa. Jej grube liście stosuje się w stanie świeżym do sałatek, podobnie jak szpinak, i po posiekaniu do chleba z masłem. Drobne nasiona wysiewamy od kwietnia do pulchnej, dobrej ziemi ogrodowej. Kiełkują w ciągu 3 tygodni. Rozstaw rzędów powinien wynosić około 20 centymetrów, a zasiewy trzeba nawilżać i zacieniać aż do momentu wschodu. Portulaka lubi stanowiska słoneczne. Liście ścinamy kilka tygodni po wysianiu, kiedy są jeszcze bardzo delikatne i młode. Dlatego wskazany jest ponowny zasiew w czerwcu.
Rozmaryn lekarski, Rosmarinus officinalis.
Rozmaryn lekarski wysiewamy w marcu do doniczek lub misek. Nasiona kiełkują w ciągu 30 dni. Rozmaryn może być hodowany w doniczkach jako roślina pokojowa albo latem na grządce po przesadzeniu. Ziele to znajduje zastosowanie w kuchni jako przyprawa do pieczeni i sosów. Rozmaryn, dodany do wody kąpielowej, ma działanie orzeźwiające, poprawia krążenie krwi. Możemy nim również napełniać poduszeczki ziołowe. Skóra myta i pielęgnowana wodą z dodatkiem rozmarynu pozostanie długo świeża i zdrowa.
Szałwia lekarska, Salvia officinalis.
Szałwia przybyła do nas z zachodnich krajów śródziemnomorskich. Należy do rodziny wargowych. Korzenny aromat szałwii podnosi walory smakowe. Szałwię dodajemy do potraw rybnych (węgorza, śledzia), do kwaśnych sosów, sosów do pieczeni, ogórków w occie, potraw mięsnych, dziczyzny, królika, baraniny, roślin strączkowych, sałatek, potraw dietetycznych i surówek, jak również wykorzystuje ją do wyrobu masła ziołowego. Szałwia jest używana zarówno w stanie świeżym, jak i w postaci sproszkowanej. Napar z szałwi poprawia pracę układu trawiennego, obniża poziom cukru we krwi, działa kojąco jako płukanka przy zapaleniu gardła. Nasiona wysiewamy od kwietnia do inspektu lub w maju prosto do rozsadnika, który powinien być przygotowany przez bardzo staranne spulchnienie gleby. Nasiona potrzebują na wykiełkowanie około 3-4 tygodni. Później, kiedy siewki staną się dostatecznie mocne, rozsadzamy je na grządkę w rozstawie 25-30 centymetrów. W zimie szałwia potrzebuje trochę ochrony z chrustu przed zbyt surowym mrozem. Dzięki temu z całą pewnością także w naszej szerokości geograficznej co roku odrośnie na nowo. Przed kwitnieniem ścinamy łodygi i suszymy je w miejscu cienistym.
Szczaw, Rumex acetosa.
Szczaw należy do rodziny rdestowatych. Występuje na wszystkich łąkach europejskich i daleko w głąb Azji. Znawcy cenią szczaw ze względu na jego subtelnie kwaskowaty smak i wysoką zawartość witaminy C. Kilka liści szczawiu dodanych do szpinaku bardzo poprawia smak tego ostatniego. Szczaw jest również chętnie stosowany do przyrządzania zup i sosów ziołowych, jak i smakowitych potraw rybnych i mięsnych. Podawany na surowo w postaci sałatki z rodzynkami może być przysmakiem zarówno wegetarianina, jak i osoby na diecie. Dobrze komponuje się z mniszkiem lekarskim. Szczaw jest typową dziką sałatą i rośnie w sposób naturalny na każdej glebie, jak chwast. Wysiewamy go jesienią lub wiosną w rozsadniku w rozstawie rzędów co 20 centymetrów. Później przerzedzamy rośliny w rzędzie na taki sam rozstaw. Zasiewy wschodzą w ciągu 10 dni. Można bez obawy zostawić szczaw na kilka lat w tym samym miejscu. Trzeba tylko dość często zrywać liście, aby mógł stale wypuszczać nowe. Kiedy pojawia się pędy kwiatowe, należy je wyciąć, bo inaczej wytworzą się nasiona, które zachwaszczą nasz ogród, a tempo powstawania liści spadnie. Przyjemny naturalnie kwaskowy smak tej dzikiej sałaty sprawia, że szczaw jest chętnie uprawiany przez działkowców, zwłaszcza, że nie stawia żadnych wymagań. Traktujemy go podobnie jak szpinak, tylko trzeba pamiętać o tym, że o wiele szybciej się gotuje. Gotujemy go w osolonej wodzie tylko 2-3 minuty. Szczaw jest bardzo ceniony jako szczególny dodatek do kotletów jagnięcych, duszonej cielęciny i smażonej ryby. Przygotowując surówkę ze szczawiu, rwiemy na kawałki jego liście albo kroimy je, przyrządzając podobnie jak sałatę głowiastą, lecz bez octu i cytryny. Można dodać tarte jabłko.
Szczypiorek, Allium schoenoprasum.
Szczypiorek należy do rodziny liliowatych. Jest rośliną nieodzowną w kuchni i wykorzystywaną przez okrągły rok. Uprawa z nasion jest łatwa. Od kwietnia wysiewamy szczypiorek w rozsadniku, a następnie sadzimy w rozstawie 20 na 20 centymetrów. Nasiona kiełkują, zależnie od temperatury gleby, w ciągu 20-30 dni. Szczypiorek rośnie na każdej glebie ogrodowej. Przy zbieraniu trzeba pamiętać o tym, żeby go za bardzo nie „oskubać”. Nigdy nie należy ścinać więcej niż dwie trzecie cienkich rurek jednej rośliny. Najdelikatniejsze rurki uzyskujemy, wysiewając szczypiorek co roku na nowo, a nie rozmnażając go przez podział kłącza. Stosować szczypiorek możemy do kanapek, jajek, sałatek i dekoracji.
Rozchodnik ościsty, Sedum reflexum.
Rozchodnik ościsty to bylina należąca do rodziny gruboszowatych. Od dawna zadomowiona w naszych ogrodach, rozrasta się płasko na ziemi, jest chętnie odwiedzana przez pszczoły i dobrze rośnie na każdej glebie ogrodowej. Liście i pędy rozchodnika ościstego są smaczną przyprawą, chętnie stosowaną do sałatek, octu ziołowego, zup, sosów i jako zamiennik szpinaku. Możemy zasadzić rozchodnik ościsty jako obramowanie grządki albo w ogródku skalnym. Nasiona wysiewamy od kwietnia do pojemników na rozsadę. Kiełkują w ciągu 14-16 dni.
Tymianek pospolity, Thymus vulgaris.
Tymianek pospolity przybył do nas z krajów śródziemnomorskich. Obecnie jest uprawiany w całej Europie. Należy do rodziny wargowych. Tymianek osiąga wysokość około 35-40 centymetrów, jest rośliną trwałą i kwitnie od czerwca do sierpnia. Intensywnością aromatu dorównuje niemal majerankowi, jeśli zetniemy ziele w ciepłe letnie południe i powiesimy związane w wiązkę do ususzenia w cieniu. Po ususzeniu obrywamy z łodyg listki i przechowujemy je w zamkniętych pojemnikach. Tymianek znajduje zastosowanie przy wyrobie kiełbas, jest dodawany do stopionego tłuszczu, do zup, potraw z grochu, pieczeni, sosów, zalew, sałatek, surówek, sałatki z ziemniaków i zup ziemniaczanych, pasztetów lub omasty do chleba. Zaledwie kilka listków tymianku wyraźnie poprawia smak dziczyzny i baraniny, pieczeni wegetariańskiej, masełek ziołowych, potraw z bobu i młodych gołębi. W medycynie napar z tymianku ceni się ze względu na silne właściwości dezynfekujące. Zmieszany z miodem przynosi ulgę w kaszlu. Zielem tym napełnia się też zapachowe poduszeczki do bieliźniarki. Nasiona wysiewamy od marca/kwietnia do misek lub doniczek. Kiełkują w ciągu 3 tygodni. Gdy tylko młode rośliny są dostatecznie silne, rozsadzamy je w rozstawie 20 na 20 centymetrów. Nasiona są bardzo drobne, jeden gram zawiera ich około 1200. Dlatego trzeba je tylko rozsypać na ziemi, lekko ugnieść i do momentu wykiełkowania starannie nawilżać i ocieniać. W okolicach o surowszym klimacie tymianek lubi, by go na zimę przykryć dla ochrony. Szczególnie dobrze rośnie na glebie suchej, wapiennej. Ze względu na krótkie łodyżki i piękne niebieskie kwiaty, które chętnie odwiedzają pracowite pszczoły, tymianek może też być ozdobą każdego ogródka skalnego.
Marzanka wonna, Asperula odorata.
Tę roślinę cienistych miejsc można spotkać w lasach bukowych w całej Europie, należy do rodziny marzanowatych. Okres kwitnienia trwa od maja do czerwca. Marzanka dobrze rośnie w każdym ogrodzie, jeśli tylko umieścić ją w cieniu jakichś krzewów i dodać trochę ziemi liściowej. Jesienią możemy wysiać ją od razu do gruntu i przykryć niewielką ilością liści bukowych. Wiosną młode sadzonki przesadzamy na przewidziane dla nich miejsce. Ziele ścinamy przed początkiem kwitnienia. Suszymy je długo w miejscu cienistym, aby zachowało aromat. Świeże listki marzanki wonnej są doskonałym dodatkiem do przyrządzania wiosennego kruszonu z owocami. Medycyna ludowa poleca napar z marzanki jako środek moczopędny i napotny. Ususzonym zielem chętnie napełnia się poduszeczki zapachowe. Nadaje ono miły zapach bieliźnie i wypędza mole.
Ruta zwyczajna, Ruta graveolens.
Ruta zwyczajna to roślina z rodziny rutowatych. Jej młode delikatne liście mają silny aromat i są chętnie wykorzystywane do zup i sosów, jednak ze względu na intensywność aromatu trzeba ich używać ostrożnie, wystarczy kilka listków. Ruty zwyczajnej nie może zabraknąć w żadnym occie ziołowym. Poprawia ona smak sałatek, który staje się bardziej korzenny. Wręcz nie do pomyślenia jest przyrządzenie bez niej prawdziwej zupy węgorzowej. Ruta świetnie nadaje się także jako przyprawa do potraw mięsnych. Drobno posiekane świeże ziele może być apetycznym dodatkiem do chleba z masłem. Nasiona wysiewamy w kwietniu do rozsadnika, a później przesadzamy do ogródka skalnego albo do kącika ziołowego. Ruta zwyczajna dekoracyjnie wypełnia puste miejsca. Rozstaw roślin wynosi 30 na 40 centymetrów. Jako bylina odradza się co roku i w czasie kwitnienia przyciąga do ogrodu wiele pszczół.
Bylica piołun, Artemisia absinthium.
Bylica piołun jest trwałą, silnie aromatyczną rośliną z rodziny złożonych, występującą w południowej i środkowej Europie. Znana o dawna i stosowana jako środek leczniczy na dolegliwości żołądkowe i jelitowe. Komary zostawia nas w spokoju, jeśli natrzemy się zielonymi liśćmi piołunu. Suszone ziele w poduszeczkach zapachowych włożonych między wełniane rzeczy chroni je przed molami. Jeśli po praniu wypłuczemy ciemne ubrania w wodzie z dodatkiem piołunu, zdziwimy się, widząc, jak pięknie powraca dawny kolor. Charakterystyczna goryczka piołunu odgrywa także ważną rolę w sporządzaniu wina piołunowego. Dlatego w każdym ogródku powinno się posadzić przynajmniej jeden krzaczek piołunu, zwłaszcza, że roślina jest zimotrwała i niewymagająca. Nasiona wysiewamy wiosną do skrzyneczki albo dobrze przygotowanego rozsadnika. Są bardzo drobne, jeden gram nasion zawiera ich około 10 000. Kiełkują one w ciągu 14 dni. Roślina musi mieć z każdej strony 50 centymetrów wolnego miejsca, jeśli uprawiamy ją na grządce.
Melisa lekarska, Melissa officinalis.
Melisa lekarska dotarła do nas z regionu Morza Śródziemnego, należy do rodziny wargowych. Ta popularna, trwała roślina przyprawowa i lecznicza osiąga wysokość ok. 60 centymetrów i charakteryzuje się wyraźnym zapachem cytryny. Jako przyprawa podnosi smak wszelkich sałatek, nawet ogórkowej. Dziczyzna i drób, zupy owocowe, botwina i inne potrawy jarzynowe lepiej smakują z dodatkiem kilku listków melisy. Nie gotujemy jej razem z potrawami, gdyż wtedy traci ona cały swój aromat i smak. Po użądleniu owadów świeże ziele wcieramy w ranę, by złagodzić swędzenie. Nasiona wysiewamy w marcu/kwietniu do ocienionego rozsadnika. Kiełkują w ciągu 3-4 tygodni. Rozsadę przesadzamy w rozstawie 40 centymetrów. Co trzy lata rośliny dzielimy i przesadzamy. Ziele do suszenia ścinamy na krótko przed kwitnieniem.